Renta rodzinna dla wdowy lub wdowca

W razie śmierci osoby, która miała ustalone prawo do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy albo spełniała warunki wymagane do uzyskania jednego z tych świadczeń, wskazani przez ustawodawcę członkowie jej rodziny mogą uzyskać prawo do renty rodzinnej. Do tych uprawnionych członków rodziny zalicza się m.in. małżonek osoby zmarłej, który w pewnych okolicznościach może otrzymać to świadczenie na stałe.

Renta dla wdowy/wdowca

Małżonków osób zmarłych, którzy mają prawo do renty rodzinnej, można podzielić na dwie grupy, tj. na tych, którzy do dnia śmierci współmałżonka:

pozostawali z nim we wspólności małżeńskiej oraz
nie pozostawali z nim we wspólności małżeńskiej.

Obie te grupy, aby uzyskać prawo do renty rodzinnej, muszą spełnić warunki określone w art. 70 ust. 1 i ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS (Dz. U. z 2023 r. poz. 1251), zwanej ustawą emerytalną (patrz ramka).

Natomiast rozwiedziona małżonka lub wdowa, która do dnia śmierci męża nie pozostawała z nim we wspólności małżeńskiej, ma prawo do renty rodzinnej, jeżeli dodatkowo (oprócz spełnienia podstawowych warunków) w dniu śmierci męża miała prawo do alimentów z jego strony.

Taką możliwość przewiduje art. 70 ust. 3 ustawy emerytalnej, z uwzględnieniem wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 13 maja 2014 r., sygn. akt SK 61/13, który uznał za niezgodne z Konstytucją wskazane w tym przepisie uzależnienie prawa do renty rodzinnej od posiadania alimentów ustalonych wyrokiem lub ugodą sądową.

Co istotne, określając warunki nabycia uprawnień do renty rodzinnej dla wdowy, ustawodawca nakazał ich stosowanie także dla wdowca (art. 70 ust. 5 ustawy emerytalnej).

Do podziału

Gdy oprócz wdowy/wdowca do renty rodzinnej po współmałżonku uprawnieni są także inni członkowie jego rodziny (np. dziecko/dzieci), wszystkim uprawnionym przysługuje jedna łączna renta rodzinna, która podlega podziałowi na równe części między nimi.

Przy czym im więcej osób uprawnionych, tym wyższa kwota wyjściowa tego świadczenia. O ile bowiem dla jednej osoby uprawnionej renta rodzinna wynosi 85% świadczenia, które przysługiwałoby zmarłemu, to już dla dwóch osób uprawnionych wynosi ona 90%, a dla trzech lub więcej osób uprawnionych - 95% świadczenia, które przysługiwałoby zmarłemu (art. 73-74 ustawy emerytalnej).

Na stałe lub czas określony

Z podstawowych warunków uzyskania prawa do renty rodzinnej wynika, iż świadczenie to może być przyznane:

na stałe - jeżeli wdowa/wdowiec ma:

ukończony wiek 50 lat lub
stwierdzoną trwałą niezdolność do pracy albo

na czas określony, tj. do:

zakończenia okresu ważności orzeczenia o niezdolności do pracy lub
ukończenia przez wychowywanego przez siebie dziecka uprawnionego do renty rodzinnej odpowiednio 16. roku życia, nauki w szkole albo 18. roku życia.

Przy czym po utracie prawa do renty rodzinnej wdowa/wdowiec może je ponownie uzyskać, jeśli:

uzyska kolejne orzeczenie o niezdolności do pracy, nieprzerwanej albo powstałej nie później niż w ciągu 5 lat od śmierci współmałżonka lub zaprzestania wychowywania osób wymienionych w art. 70 ust. 1 pkt 2 ustawy emerytalnej,
ukończy 50 lat, nie później jednak niż w ciągu 5 lat od śmierci współmałżonka lub zaprzestania wychowywania osób wymienionych w art. 70 ust. 1 pkt 2 ustawy emerytalnej,
dziecko uprawnione do renty rodzinnej, które ukończyło 16 lat, podejmie naukę w szkole lub stanie się co najmniej całkowicie niezdolne do pracy.

W tym celu konieczne jest jednak ponowne złożenie wniosku o przyznanie renty rodzinnej.

Obowiązek informacyjny

Jeśli zatem np. dziecko, z tytułu opieki nad którym współmałżonek zmarłego jest uprawniony do renty rodzinnej, przerwie naukę, należy o tym fakcie niezwłocznie powiadomić organ rentowy. Dalsza wypłata renty rodzinnej osobie już nieuprawnionej będzie bowiem generowała wysokość nienależnie pobranego świadczenia, które za sprawą art. 138 ustawy emerytalnej będzie podlegało zwrotowi. Osoba uprawniona do renty powinna o tym wiedzieć, gdyż składając wniosek o to świadczenie, podpisuje się pod oświadczeniem, iż ma świadomość, że:

każde małoletnie dziecko, które skończy 16 lat, musi kontynuować naukę w szkole, aby zachować prawo do renty rodzinnej,
renta rodzinna pobierana przez takie dziecko mimo przerwania nauki w szkole jest świadczeniem nienależnym, które będzie musiało zostać zwrócone, oraz
zobowiązuje się poinformować ZUS, gdy małoletnie dziecko w wieku 16-18 lat zaprzestanie nauki w szkole.

Renta okresowa

Małżonek osoby zmarłej, nie spełniając podstawowych warunków do renty rodzinnej i nie mając niezbędnych źródeł utrzymania, także może uzyskać prawo, ale do okresowej renty rodzinnej, która przysługuje:

przez okres jednego roku od chwili śmierci męża/żony lub
w okresie uczestniczenia w zorganizowanym szkoleniu mającym na celu uzyskanie kwalifikacji do wykonywania pracy zarobkowej, nie dłużej jednak niż przez 2 lata od chwili śmierci męża/żony.

Możliwość zarobkowania

Praca na rencie rodzinnej, w tym świadczona przez wdowę/wdowca, nie jest zabroniona. Co więcej, nie ma konieczności zwalniania się z pracy, aby ZUS przyznał i podjął wypłatę tego świadczenia.

Trzeba jednak pamiętać, iż uzyskiwane z tego tytułu przychody mogą skutkować zawieszeniem prawa do renty rodzinnej (lub należnej danej osobie części tego świadczenia) albo zmniejszeniem jej wysokości. Stanie się tak, jeśli przychody z tytułu działalności podlegającej obowiązkowi ubezpieczenia społecznego (np. z tytułu zatrudnienia) oraz z tytułu tzw. służby mundurowej przekroczą odpowiednio 130% lub 70% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia za kwartał kalendarzowy, ostatnio ogłoszonego przez Prezesa GUS (przykładowo w okresie od 1 września do 30 listopada 2023 r. te graniczne kwoty wynoszą 9.107,50 zł i 4.904,10 zł). Chyba że osoba pobierająca rentę rodzinną jest jednocześnie uprawniona do emerytury i ukończyła wiek wynoszący odpowiednio 60 lat w przypadku kobiet i 65 lat w przypadku mężczyzn, ale pobiera rentę jako świadczenie korzystniejsze lub przez siebie wybrane.

Szczegółowo kwestię tę regulują art. 103, art. 104 i art. 105 ustawy emerytalnej, która jednocześnie zobowiązuje świadczeniobiorcę do powiadomienia organu rentowego o podjęciu działalności zarobkowej i o wysokości osiąganego z tego tytułu przychodu, a po zakończeniu roku kalendarzowego - o wysokości tego przychodu uzyskanego w poprzednim roku kalendarzowym. Obowiązki te spoczywają także odpowiednio na pracodawcy i zleceniodawcy, a w przypadku osoby pełniącej służbę - na właściwej komórce kadrowej.

Ogólne warunki nabycia przez wdowę/wdowca prawa do renty rodzinnej

Małżonek (wdowa lub wdowiec) ma prawo do renty rodzinnej, jeżeli:

1)	w chwili śmierci małżonka miał skończone 50 lat lub był niezdolny do pracy albo
2)	wychowuje co najmniej jedno z dzieci, wnuków lub rodzeństwa uprawnionych do renty rodzinnej po zmarłym współmałżonku, które nie ukończyło 16 lat, a jeśli uczy się w szkole - 18 lat, lub
3)	sprawuje pieczę nad dzieckiem całkowicie niezdolnym do pracy i do samodzielnej egzystencji lub całkowicie niezdolnym do pracy, uprawnionym do renty rodzinnej,
4)	ukończył 50 lat lub stał się niezdolny do pracy już po śmierci współmałżonka, ale nie później niż 5 lat od jego śmierci albo od zaprzestania wychowywania osób wymienionych w pkt 2 i pkt 3.