Kiedy nie trzeba wnioskować o emeryturę?

Świadczenia emerytalno-rentowe przyznawane są, co do zasady, na wniosek osoby zainteresowanej, jej pełnomocnika albo przedstawiciela ustawowego. Ustawodawca przewidział jednak sytuacje, w których niektórzy ubezpieczeni mogą otrzymać emeryturę nie składając wniosku o to świadczenie. Może być ona przyznana zamiast pobieranej renty z tytułu niezdolności do pracy. Aby jednak otrzymać emeryturę z urzędu, nie wystarczy wyłącznie osiągnięcie powszechnego wieku emerytalnego. Omawiane świadczenie przewidziane jest dla rencisty, który podlegał ubezpieczeniu społecznemu albo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym.

Dla kogo emerytura z urzędu?

Emerytura powszechna to świadczenie należne przede wszystkim w związku z osiągnięciem indywidualnego powszechnego wieku emerytalnego.

Osoby uprawnione do renty z tytułu niezdolności do pracy z chwilą ukończenia powszechnego wieku emerytalnego mogą liczyć, iż organ rentowy przyzna im emeryturę, pomimo iż o to świadczenie nie występowały. Rencista, aby otrzymać z urzędu emeryturę powszechną, musi legitymować się okresem ubezpieczenia społecznego lub ubezpieczenia emerytalnego i rentowego. Świadczenie emerytalne przyznawane jest od dnia osiągnięcia przez rencistę wieku uprawniającego do emerytury. Jednocześnie ustawodawca wskazał, iż w przypadku, gdy wypłata renty z tytułu niezdolności do pracy była wstrzymana, emeryturę przyznaje się od dnia, od którego podjęto wypłatę renty. Tak stanowi art. 24a ust. 1 oraz art. 27a ustawy o emeryturach i rentach z FUS, zwanej ustawą emerytalną.

Ubezpieczony nie musi występować z wnioskiem o przyznanie tzw. emerytury z urzędu.

Przypomnijmy, iż okres ubezpieczenia społecznego to okres przebyty do dnia 31 grudnia 1998 r., zaś okres podlegania ubezpieczeniu emerytalnemu i rentowym to czas przypadający od dnia 1 stycznia 1999 r.

Organ rentowy nie przyzna więc emerytury (bez wniosku zainteresowanego) w zamian pobieranej renty osobie, która jest uprawniona do tzw. renty inwalidzkiej uczniowskiej. Świadczenie takie przyznawane było w oparciu o art. 63 ust. 1 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz. U. z 1982 r. nr 40, poz. 267 ze zm.) zastąpionej z dniem 1 stycznia 1999 r. ustawą emerytalną. Osoby, którym takie świadczenie przysługiwało, zachowały jednak do nich prawo, pomimo utraty mocy aktu prawnego, na podstawie którego świadczenie zostało przyznane. Gwarancja taka wynika z art. 180 ustawy emerytalnej.

Emerytury przyznawanej przez ZUS z urzędu (zamiast świadczenia rentowego) nie otrzyma również rencista, który nabył już uprawnienia do emerytury (np. wcześniejszej), ale pobiera rentę z tytułu niezdolności do pracy jako świadczenie korzystniejsze.

Warto wskazać, iż korzystnym rozwiązaniem dla osób przechodzących na emeryturę z urzędu jest fakt, iż mogą one pobierać emeryturę bez względu na wysokość osiąganego przychodu z tytułu zatrudnienia lub działalności, co do zasady podlegającej obowiązkowi ubezpieczenia społecznego. Co więcej, osoba taka nie ma obowiązku rozwiązania stosunku pracy z pracodawcą, na rzecz którego wykonuje zatrudnienie bezpośrednio przed dniem nabycia prawa do emerytury. Przepisu art. 103a ustawy emerytalnej nie stosuje się bowiem do emerytur przyznawanych z urzędu.

Ustanie prawa do renty

Istotną kwestią dla rencisty, któremu ZUS przyzna emeryturę z urzędu, jest fakt, iż z dniem, od którego została przyznana emerytura zgodnie z art. 24a i art. 27a ustawy emerytalnej, rencista traci prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy. Tak wynika z art. 101a ustawy emerytalnej.

Aby osoby uprawnione do renty z tytułu niezdolności do pracy nie utraciły prawa do tego świadczenia wraz z przyznaniem emerytury z urzędu, powinny same wystąpić z wnioskiem o przyznanie emerytury powszechnej. Złożenie wniosku o przyznanie świadczenia powszechnego musi jednak nastąpić najpóźniej w miesiącu ukończenia indywidualnego powszechnego wieku emerytalnego przez rencistę. Tak postępując rencista gwarantuje sobie zachowanie prawa do renty. Przy czym sytuację taką ustawodawca traktuje jako zbieg u jednej osoby prawa do kilku świadczeń przewidzianych w ustawie. O ile więc osoba zainteresowana zachowa prawo do obu świadczeń, tj. renty z tytułu niezdolności do pracy i emerytury powszechnej, to w zakresie wypłaty należności będzie nieco inaczej. Mianowicie organ rentowy wypłaci zainteresowanemu jedno z tych świadczeń - wyższe lub wybrane przez niego.

Kalkulator wieku emerytalnego dostępny jest w serwisie www.kalkulatory.gofin.pl.

Zachowanie prawa do obu świadczeń powoduje, iż na zasadach przewidzianych w ustawie emerytalnej świadczeniobiorca będzie miał możliwość przeliczenia zarówno świadczenia pobieranego, jak i świadczenia zawieszonego jako mniej korzystnego. Jeśli po którymkolwiek z przeliczeń proporcja świadczeń uległaby zmianie, tzn. świadczenie dotąd mniej korzystne okazałoby się korzystniejsze, ZUS podejmie wypłatę świadczenia wyższego albo na wyraźną dyspozycję świadczeniobiorcy - wybranego przez niego.

Wysokość emerytury

Przyznanie emerytury z urzędu ustawodawca przewidział zarówno dla osób urodzonych:

przed 1 stycznia 1949 r., jak i
po 31 grudnia 1948 r.

Podział taki ma znaczenie przy zastosowaniu metod związanych z obliczaniem omawianych emerytur z urzędu.

Mianowicie osobom urodzonym po 31 grudnia 1948 r. wysokość emerytury, co do zasady ustalana jest według zdefiniowanej składki, a więc na nowych zasadach. Renciści jednak, którym organ rentowy przyznał emeryturę w miejsce pobieranej renty, a którzy jednocześnie spełnili warunki do emerytury określone w art. 46 i art. 50 ustawy emerytalnej, ale nie wystąpili z wnioskiem o jej przyznanie, mają możliwość obliczenia wysokości emerytury według starych reguł. Przy czym organ rentowy nie uczyni tego bez wniosku osoby zainteresowanej.

Ponadto ubezpieczeni, którym ZUS przyznał emeryturę z urzędu w latach 2009-2013, mogą skorzystać z przywileju obliczenia jej wysokości w sposób mieszany, składając w tym zakresie stosowny wniosek. Zaznaczyć należy, iż ustalenie wysokości emerytury (wcześniejszej, powszechnej) w sposób mieszany możliwe jest wobec ubezpieczonych, którzy odpowiedni wiek emerytalny osiągnęli/ą w latach 2009-2014. Wynika więc, że ubezpieczeni, którzy osiągnęli/ą wiek uprawniający do emerytury w obecnym roku kalendarzowym (2014 r.), i w związku z tym organ rentowy przyznał im w tym roku emeryturę z urzędu, nie mogą domagać się ustalenia jej wysokości w sposób mieszany.

Gwarantowana kwota świadczenia

Bez względu na to, czy emerytura z urzędu będzie ustalona na starych, czy nowych zasadach, jej kwota nie może być niższa od pobieranej dotychczas renty z tytułu niezdolności do pracy. Stanowi o tym art. 24a ust. 6 oraz art. 54a ust. 2 ustawy emerytalnej.

Kolejną bardzo ważną kwestią w zakresie wysokości świadczenia jest podwyższenie wysokości emerytury z urzędu do kwoty gwarantowanej najniższej emerytury. Kluczowe rozstrzygnięcia w tej materii uregulowane zostały w art. 23, art. 85 ust. 2 oraz art. 87 ustawy emerytalnej.

Jeżeli emerytura z urzędu ustalana jest według starych zasad, na podwyższenie jej wysokości do najniższej gwarantowanej kwoty emerytury nie mogą liczyć osoby, które pobierały rentę z tytułu częściowej niezdolności do pracy oraz nie udokumentowały okresu składkowego i nieskładkowego wynoszącego co najmniej 20 lat dla kobiet i 25 dla mężczyzn (przykład). Jeśli zaś emerytura z urzędu ustalana jest według nowych zasad, podwyższenia do najniższej emerytury są bardziej rygorystyczne, ale wyłącznie wobec kobiet. Otóż ustawodawca wymaga, aby udowodniony przez nie okres składkowy i nieskładkowy wyniósł odpowiednio:

20 lat - do 31 grudnia 2013 r.,
21 lat - od 1 stycznia 2014 r.,
22 lata - od 1 stycznia 2016 r.,
23 lata - od 1 stycznia 2018 r.,
24 lata - od 1 stycznia 2020 r.,
25 lat - od 1 stycznia 2022 r.

Kobietom więc, które pobierały rentę z tytułu częściowej niezdolności do pracy i nie udokumentowały stażu ubezpieczeniowego o odpowiedniej (wskazanej wcześniej) długości, emerytura przyznana z urzędu (i obliczona według nowych zasad) nie zostanie podwyższona do kwoty minimalnego świadczenia.

Nadto przy wyliczaniu okresów składkowych przypadających od 1 stycznia 1999 r. dla celów podwyższenia emerytury miesiące, w których składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe były obliczone od podstawy wymiaru niższej od kwoty minimalnego wynagrodzenia pracowników, uwzględnia się w części odpowiadającej proporcji tej podstawy do kwoty minimalnego wynagrodzenia.

Przy ustalaniu okresu składkowego i nieskładkowego okresy nieskładkowe uwzględnia się w wymiarze nieprzekraczającym jednej trzeciej udowodnionych okresów składkowych.

Przykład

Pan Waldemar urodzony w grudniu 1948 r., od czerwca 2000 r. pobierał rentę z tytułu częściowej niezdolności do pracy. Renta wypłacana była w gwarantowanej najniższej wysokości odpowiedniej dla stopnia niezdolności do pracy, ostatnio, tj. od marca 2014 r. wynoszącej 648,13 zł.

Pan Waldemar domagając się ustalenia prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy przedłożył dokumentację udowadniając 14 lat, 5 miesięcy okresu składkowego oraz 3 lata i 3 miesiące okresu nieskładkowego.

W kwietniu 2014 r. po osiągnięciu przez pana Waldemara indywidualnego powszechnego wieku emerytalnego wynoszącego 65 lat i 4 miesiące, organ rentowy przyznał ubezpieczonemu prawo do emerytury z urzędu. Przy przyznaniu emerytury zastosowano gwarancję wypłaty świadczenia emerytalnego w kwocie nie niższej od pobieranej dotychczas renty z tytułu niezdolności do pracy, a więc 648,13 zł. Z uwagi na fakt, iż pan Waldemar nie udokumentował co najmniej 25 lat okresu składkowego i nieskładkowego, kwota emerytury nie może zostać podwyższona do wartości minimalnej stanowiącej 844,45 zł.

Możliwość przeliczenia

Emerytura przyznana z urzędu podlega przeliczeniu na ogólnych zasadach.

Świadczenie przyznane i obliczone według starych zasad można przeliczyć w związku z:

ponownym ustaleniem podstawy wymiaru lub/oraz
doliczeniem nieuwzględnionych dotychczas w wymiarze świadczenia okresów składkowych i nieskładkowych.

Jak podaje ZUS na swojej stronie internetowej www.zus.pl, na wniosek osoby, której przyznano emeryturę z urzędu, świadczenie może być ponownie obliczone od podstawy wymiaru składek z:

10 kolejnych lat kalendarzowych wybranych z okresu ostatnich 20 lat poprzedzających rok zgłoszenia wniosku albo
20 lat kalendarzowych przypadających przed rokiem zgłoszenia wniosku.

Co ważne, w przypadku zgłoszenia wniosku w tej sprawie, do obliczenia podstawy wymiaru i wysokości emerytury przyjmuje się kwotę bazową z miesiąca zgłoszenia wniosku. Ponadto istnieje możliwość ustalenia części socjalnej emerytury od nowej kwoty bazowej dla osoby, która po przyznaniu renty z tytułu niezdolności do pracy udowodniła co najmniej 30 miesięcy podlegania ubezpieczeniu społecznemu lub ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym.

Emerytury zaś obliczone według zasad określonych w art. 26 ustawy emerytalnej, a więc według nowych zasad, powiększa się o kwotę wynikającą z podzielenia składek zewidencjonowanych na koncie ubezpieczonego po dniu ustalenia prawa do emerytury i odpowiednio zwaloryzowanych przez wyrażone w miesiącach średnie dalsze trwanie życia ustalone dla wieku danego ubezpieczonego w dniu złożenia wniosku o przeliczenie wysokości emerytury - art. 108 ustawy emerytalnej.

Komu organ rentowy przyzna emeryturę z urzędu?

Emeryturę przyznaje się z urzędu wyłącznie osobie mającej ustalone prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy, przyznanej na podstawie ustawy emerytalnej oraz ustaw obowiązujących przed dniem 1 stycznia 1999 r., a więc przed wejściem w życie ustawy emerytalnej, tj. m.in. ustaw o:

-	zaopatrzeniu emerytalnym twórców i ich rodzin,
-	ubezpieczeniu społecznym osób wykonujących pracę na podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia,
-	ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą oraz ich rodzin,
-	zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin.